ایران، مدیر خوب میخواهد
فناوری های نرم به امروز و آینده تعلق دارن و این فناوری‌هاست که رقابت‌های آینده را رقم خواهد زد. در سال‌های اخیر شاهد بروز نشانه‌هایی از یک تحول گسترده و رو به رشد هستیم که می‌توان آن را نوعی تغییر پارادایم در جهان دانست: حرکتی عظیم و پرشتاب از فناوری‌های سخت به سمت فناوری های نرم . فناوری های نرم که از علوم انسانی و اجتماعی برآمده‌اند، به جای استیلای اقتصادی، «نظامی» یا «سیاسی» به دنبال استیلای فرهنگی و ارزشی بر انسان‌ها و جوامع هستند و همین دلیل کافی است که بیش از پیش برای شناخت و توسعه این فناوری‌ها تلاش شود.
در اوایل قرن بیستم جامعه دانشگاهی ژاپن بحث بر سر مفهوم فناوری را آغاز کرد. در همان زمان موسسه تحقیقاتی ماتریالیسم ژاپن فناوری را به دو دسته فناوری مفهومی و فناوری مادی تقسیم کرد. فناوری‌های مفهومی نظیر هوش و مهارت، جزء ذهنی تشکیل‌دهنده فناوری هستند و اشیاء مادی نظیر ماشین‌ها و ابزارها بعد مادی فناوری را در بر می‌گیرند. هدف از این تقسیم‌بندی نشان دادن این واقعیت مهم بود که بسیاری از فناوری‌های مهم که نقشی حیاتی در زندگی انسان‌ها دارند نمود و تجسم مادی ندارند و نمی‌توان آنها را در قالب اجسام مادی بیان کرد.
البته شاید این نخستین‌بار در تاریخ بشر نباشد که مفهوم «فناوری نرم» مطرح شد. نخستین تقسیم‌بندی را افلاطون در پونان باستان انجام داد. او فناوری‌ها را به دو دسته فناوری‌های تولید و تأمین تقسیم کرد که فناوری تأمین به تعریف امروزی ما از فناوری نرم، بسیار نزدیک است. این امر نشان می‌دهد که فناوری های نرم هم از همان آغاز زندگی بشر بر روی کره زمین وجود داشته است. هنر شکار، هنر جنگ در چین باستان، فناوری تشخیص و درمان طب سنتی چین، همه و همه از انواع فناوری های نرم هستند.
1. تعریف و ویژگی‌های فناوری های نرم
در تقسیم‌بندی اجزای مختلف فناوری بارزترین وجه تمایز فناوری سخت را از فناوری نرم در می‌یابید. در میان این اجزا، جزئی که به نام سخت‌افزار از آن نام بردیم، همان فناوری سخت و سه جزء دیگر یعنی اطلاع‌افزار، انسان‌افزار و سازمان‌افزار از فناوری نرم به شمار می‌روند. در این مقاله ایران مدیر چند ویژگی و وجه تمایز میان فناوری سخت و نرم را بیان می‌کند.
1. فناوری‌های سخت تجسم مادی دارند، اما فناوری های نرم تجسم مادی ندارند
فناوری‌های سخت در قالب‌های مادی مانند اشیاء، ابزارها، تجهیزات و ماشین‌ها نمود و تجسم دارند. در حالی که فناوری نرم در قالب‌های مادی تجسم ندارد. یک مثال ساده می‌زنیم، مثلاً فناوری هسته‌ای، یک فناوری سخت است که در قالب تجهیزات و ابزارهای پیچیده و مدرن هسته‌ای نمود دارد و بدون وجود این تجهیزات پیشرفته، فناوری هسته‌ای معنا و مفهومی ندارد؛ اما فناوری مدیریت به عنوان یک فناوری نرم در تجهیزات و ابزارها نمود ندارد، بلکه در نحوه رفتار و ارتباط میان کارکنان سازمان و بهره‌وری و پیشرفت سازمان نمود پیدا می‌کند.
2. فناوری‌های سخت از علوم طبیعی و فناوری های نرم از علوم انسانی سرچشمه می‌گیرند
فناوری‌های سخت از علوم طبیعی مانند فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، اما فناوری های نرم از علوم انسانی مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، امثال آن نشأت می‌گیرند. مثلاً فناوری هسته‌ای مبتنی بر فیزیک هسته‌ای است، در حالی که مدیریت از جامعه‌شناسی و روان‌شناسی سرچشمه می‌گیرد.
3. ثمره اصلی فناوری‌های سخت، کالاها و ابزارهای ملموس و ثمره فناوری های نرم کالاها و خدمات غیرملموس هستند
فناوری الکترونیک به عنوان یک فناوری سخت به تولید جدیدترین تجهیزات الکترونیک می‌انجامد؛ اما فناوری های نرم مانند فناوری‌های روان‌شناسی، در طرز فکر و رفتارهای انسان‌ها نمود دارد.
4. هدف اصلی از توسعه فناوری‌های سخت، تأمین نیازهای مادی بشر و هدف اصلی از توسعه فناوری های نرم ، تأمین نیازهای روانی و معنوی انسان‌هاست
توسعه فناوری‌های سخت، باعث رفاه و آسایش بیشتر انسان‌ها می‌شود، در حالی که فناوری نرم باعث آرامش، شادی و سلامت روان انسان‌ها می‌شود.
5. عوامل انسانی و اجتماعی بیشترین نقش را در تولید و توسعه فناوری های نرم دارند
زوئینگ جین به ویژگی‌های دیگری از فناوری های نرم نیز در کتاب خود اشاره می‌کند؛ اما مهمترین ویژگی فناوری نرم از نگاه او، ارتباط نزدیک و عمیق این فناوری‌ها، با انسانیت و عوامل انسانی است. او می‌گوید:
«فناوری نرم مظهر برجسته انسانیت و عوامل انسانی است. فناوری نرم توجه بیشتری به فعالیت‌های روانشناختی انسان همچون احساسات، عواطف، خلق و خو، اندیشه‌ها، الگوهای فکری، ارزش‌ها، سنت‌ها و عاددت‌ها دارد.»
حضور و نقش موثر احساسات و عواطف و اندیشه‌ها در فناوری های نرم چند ویژگی مهم دیگر را در آنها پدید آورده است که در این مقاله به آنها اشاره می‌کنیم.
1-1 فناوری های نرم ، فناوری‌هایی ارزش‌مدار هستند
فناوری های نرم از علوم انسانی نشأت می‌گیرند و با ارزش‌ها و عقاید هر جامعه ارتباطی نزدیک دارند. از همین روست که آنها اساساً و ماهیتاً ارزش‌مدار هستند، به این معنا که نسبت به ارزش‌های، خنثی و بی‌تفاوت نیستند.
برعکس، فناوری‌های سخت نسبت به ارزش‌ها هیچ جهت‌گیری مشخصی ندارند و اساساً و ذاتاً نسبت به ارزش‌ها خنثی و بی‌طرف هستند و هیچگونه گرایش اخلاقی و ارزشی ندارند. مثلاً فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و فناوری‌های ناشی از آنها، ارتباطی با فرهنگ یا طرز فکر عقاید و ارزش‌های افراد یا جامعه ندارند و در همه جای جهان و در میان همه جوامع، یکسان عمل می‌کنند.
به عنوان مثال فناوری هسته‌ای، یک فناوری سخت محسوب می‌شود و اگرچه نحوه کاربرد آن می‌تواند اخلاقی و یا غیراخلاقی، ارزشی یا ضدارزشی باشد، اما این فناوری به خودی خود و ذاتاً اخلاقی یا غیراخلاقی نیست. شما می‌توانید از فناوری هسته‌ای در پزشکی هسته‌ای برای درمان یا تشخیص بیماری‌ها استفاده کنید و به اصطلاح امروز به آن «فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای» بگویید و یا از آن برای ساخت سلاح هسته‌ای استفاده کنید.
اما فناوری های نرم فناوری‌هایی ارزش‌مدار هستند و از ارزش‌ها و اعتقادات جامعه تأثیر می‌گیرند و بر آن تأثیر می‌گذارند. درست به همین دلیل است که دقت در کاربرد و اشاعه فناوری های نرم ضروری است. برخی استفاده‌ها باید تشویق شود و سر و سامان بگیرد و برخی دیگر مورد انتقاد واقع شود و یا حتی ممنوع گردد.
2-1 فناوری های نرم باید با دقت بومی‌سازی شود
فناوری های نرم در جوامع مختلف، متفاوت است. این تفاوت ریشه در تفاوت‌های فکری، فرهنگی و ارزشی جوامع دارد؛ بنابراین قابل تقلید و کپی‌برداری نیستند و هنگام انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر باید حتما بومی‌سازی شوند تا رنگ و بوی فرهنگ و ارزش‌های جامعه را به خود بگیرند. مثلاً فناوری تولید فیلم یا تئاتر هنگام انتقال از جوامع غربی به جوامع شرقی یا اسلامی باید کاملاً بومس‌سازی شوند؛ چون ارزش‌های فرهنگی در این جوامع بسیار متفاوت و گاه کاملاً مغایر هستند.
2. انواع فناوری های نرم
1-2 فناوری تجاری
یکی از فناوری‌هایی که نقش چشمگیری در توسعه اقتصادی کشورها دارد، فناوری تجاری است. امروز برخی از کشورها مثل هنگ‌کنگ رشد اقتصادی خود را مرهون فناوری‌های تجاری هستند.
این فناوری از همان زمانی که داد و ستد و معاملات در جوامع رواج یافت تا امروز که شاهد سامانه‌های حسابداری پیشرفته و تجارت الکترونیک هستیم؛ حضوری چشمگیر داشته است.
بدون وجود فناوری‌های تجاری مناسب، عرضه و فروش محصولات امکان‌پذیر نیست و در نتیجه تولید محصولات هم دچار مشکل خواهد شد؛ به عبارت دیگر فناوری‌های سخت بدون حضور موثر فناوری های نرم مثل فناوری تجاری، به سودآوری نمی‌رسند و ارزش افزوده تولید نمی‌کنند.
فناوری‌هایی مانند بازاریابی، تبلیغات، توزیع، انبارداری، حسابداری و تجارت الکترونیک، همه و همه از انواع فناوری‌های تجاری هستند. در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم فناوری‌های تجاری گوناگونی توسعه و کاربرد یافته‌اند. در این دوره نوآوری‌های متعددی در نهادهای اقتصادی پدید آمده که سامانه‌های ثبت اختراع، حقوق مالکیت معنوی و توسعه بازارهای سهام و بورس از جمله آنها هستند.
2-2 فناوری اجتماعی
فناوری اجتماعی برای اولین بار در کتاب «فناوری اجتماعی» نوشته اولاف هلمر و همکارانش از انتشارات توسعه رند به کار رفت.
فناوری اجتماعی به آن دسته از فناوری های نرم اطلاق می‌شود که از علوم اجتماعی نشأت می‌گیرند و هدف آنها کاربرد علوم اجتماعی در جهت رفاه و آسایش بیشتر مردم و شکل دادن به جوامع پیشرفته است.
با وجود پیشرفت‌های چشمگیری که در 300 سال اخیر در دانش جامعه‌شناسی پدید آمده و با وجود نقش و تأثیر فراوان فناوری‌های اجتماعی در پی‌ریزی جامعه‌ای سالم و پیشرفته، به نظر می‌رسد این فناوری‌ها نتوانسته آنگونه که باید نقش خود را در جوامع ایفا کند. دلیل این امر را بسیاری از صاحبنظران از جمله محقق ژاپنی مسیومو یوجی در عدم تعادل میان فناوری‌های اجتماعی و فناوری‌های سخت می‌داند. او می‌گوید:
«بداقبالی جامعه مدرن به خاطر توسعه شابان فناوری‌های سخت و عقب‌ماندگی فناوری‌های اجتماعی در مقایسه با آن است.»
او در کتاب خود به عنوان «درآمدی بر فناوری اجتماعی: مباحثه گروهی» فناوری‌های اجتماعی را فناوری‌هایی می‌داند که مناسبات اجتماعی و پدیده‌های روانی را در یک جامعه کنترل می‌کند.
فناوری‌های اجتماعی، زیرشاخه‌های متنوع و گوناگونی دارد. فناوری تأمین اجتماعی حوزه مهمی از فناوری‌های اجتماعی است که خود شامل فناوری تأمین امنین فناوری‌های دادرسی و دادگستری و نیز خدمات بهداشتی درمانی است.
فناوری‌های ارتباطی هم حوزه مهمی در فناوری‌های اجتماعی است که از نظام پستی قدیمی تا شبکه‌های رایانه‌‌ای و شبکه‌ها یا رسانه های اجتماعی مانند فیس‌بوک را در بر می‌گیرد. وقتی از شبکه‌های اجتماعی سخن می‌گوییم، منظور ما ابزارها و تجهیزات مورد استفاده در این شبکه‌ها نیست، بلکه رویه‌ها، مقررات و فرهنگ حاکم بر این شبکه‌هاست.
فناوری ایجاد و توسعه کارآفرینی را هم می‌توان یک فناوری اجتماعی برجسته دانست که هدف آن کمک به راه‌اندازی شرکت‌های کوچک کارآفرین است. این بخش درواقع بخشی از «فناوری توسعه سازمانی» است.
3-2 فناوری فرهنگی
قبل از تعریف فناوری فرهنگی، باید با مفهوم «فرهنگ» بیشتر آشنا شویم.
تعاریف مختلفی برای فرهنگ ارائه شده که آن را در سطوح مختلف و دیدگاه‌های متنوع مورد بحث قرار می‌دهد. اولین‌بار سر ادوارد برنت تیلور در سال 1871 فرهنگ را بدین شکل تعریف کرد:
«فرهنگ یا تمدن مجموعه‌ای از همه دانش‌ها، عقاید، هنرها، اخلاقیات، حقوق و آداب و رسومی است که هر عضو جامعه باید از طریق یادگیری کس کند.»
فرهنگ مقوله‌ای است که بیش از آنکه در سطح فردی تعریف شود، در سطح یک جامعه و گروه و در تعامل میان آنها معنا می‌یابد و شیوه برقراری ارتباط و تعامل را میان افراد آن جامعه بیان می‌کند. بر مبنای فرهنگ است که افراد تجارب، تصورات و عقاید خود را با یکدیگر مبادله می‌کنند. فرهنگ را می‌توان نظامی فکری دانست که در گفتار و رفتار جامعه متجلی می‌شود.
در یک نگرش کلی و جامع فرهنگ، شیوه و اسلوب زندگی است؛ مجموعه‌ای از باورها، آئین‌ها، اندیشه‌ها، آداب و رسوم و ارزش‌های حاکم بر یک جامعه. از این منظر فرهنگ مقوله‌ای است در حال تحول که از بسیاری از شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی حاکم بر جامعه تأثیر می‌پذیرد.
فناوری فرهنگی به هر نوع فناوری نرمی که به تولید، انتقال و توسعه محتوای فرهنگی می‌پردازد، اطلاق می‌شود. تولید فرهنگ به معنای خلق، احیا و توسعه منابع و ارزش‌های فرهنگی است.
امروزه هنر، ادبیات، آداب و رسوم ملی و مذهبی، اصوا اخلاقی و میراث تاریخی همه و همه از منابع فرهنگی در جامعه هستند و هر نوع فناوری نرم که به توسعه، حفظ، بهبود و احیای این منابع و ارزش‌های همراه با آن بپردازد، فناوری فرهنگی نام دارد.
3. رشد روزافزون صنایع فرهنگی؛ نماد فناوری‌های فرهنگی
فناوری‌های فرهنگی دورنمایه و جوهر کالاها و محصولات فرهنگی هستند. مثلاً فناوری داستان‌نویسی، فناوری طراحی، فناوری فیلمنامه و تئاتر، فناوری معماری و گرافیک، فناوری توسعه کالاهای دستی مانند فرش و ظروف سفالی همه و همه از فناوری‌های فرهنگی هستند که در نهایت در صنایع فرهنگی مانند سینما، رسانه، کتاب و نشریات، صنایع سرگرمی و تفریحی تجلی می‌یابند.
صنایع فرهنگی صنایع متنوعی هستند که با تکیه بر فناوری‌های فرهنگی توسعه می‌یابند. توسعه روزافزون صنایع فرهنگی در همه شاخه‌ها از جمله صنعت فیلم، تفریح و سرگرمی، مطبوعات و رسانه، هنر و همچنین صنعت ورزش و گردشگری، نمودهای روشنی از اهمیت چشمگیر فناوری‌های فرهنگی هستند. سهم کالاها و خدمات فرهنگی در کشورهای پیشرفته به میزانی چشمگیر رو به افزایش است و رشد اشتغال در این صنایع گاه به دو تا سه برابر نرخ رشد اشتغال در دیگر صنایع می‌رسد.
اما رشد اقتصادی یا افزایش نرخ اشتغال تنها بخش کوچکی از دستاوردهای توسعه صنایع فرهنگی در جهان هستند. آنچه این صنایع را از صنایع سخت مجزا و متفاوت می‌کند، محتوای فکری، ارزشی و اخلاقی آنهاست. بدین تعبیر حرکت از سمت صنایع سخت به صنایع نرم، نمایانگر حرکت عظیم بشریت از «تأمین نیازهای جسمی و مادی» به سمت «تأمین نیازهای روحی و معنوی» است.
صنایع فرهنگی در بستر یک فرهنگ و ارزش‌ها و باورهای نشأت گرفته از آن توسعه می‌یابند و خواه و ناخواه در ترویج و توسعه این فرهنگ و ارزش‌ها، نقشی تأثیرگذار و بی‌بدیل دارند. پیام‌های فرهنگی تنها از طریق کالاها و خدمات فرهنگی به بهترین وجه به مردم به‌ویژه نسل جوان انتقال می‌یابد و تأثیرات آن به مراتب عمیق‌تر و ماندگارتر خواهد بود.
صنایع فرهنگی ارزش‌مدار و پیام‌آفریننده و از این منظر توسعه صنایع فرهنگی برای ملت‌هایی که با اتکا بر پیشینه ملی و مذهبی غنی، از صبغه فرهنگی طولانی‌تری برخوردارند و ترویج فرهنگ و ارزش‌های خود را نوعی مأموریت و وطیفه الهی می‌دانند، بیش از دیگر کشورها کلیدی و فرصت‌آفرین خواهد بود.
منبع:
